Rosnąca złożoność relacji pomiędzy ograniczonymi zasobami naturalnymi a funkcjonowaniem społecznym i ekonomicznym, w tym współzależność społeczeństwa konsumpcyjnego i obszarów biedy trzeciego świata, przynoszą projektantom zupełnie nowe wyzwania. Projektowanie uwzględniające wymagania zrównoważonego rozwoju jest etycznym postulatem stawianym współczesnym designerom. Zrównoważone projektowanie nie jest jednak możliwe bez ciągłego dostosowywania paradygmatu kształcenia oraz redefiniowania profilu kompetencji niezbędnych do uprawiania tego zawodu.

Czym jest zrównoważony rozwój

Projektowanie dla zrównoważonego rozwoju oznacza uwzględnianie w proponowanych rozwiązaniach aspektu środowiskowego, ekonomicznego, potrzeb społecznych, jak również szerokiej perspektywy czasowej. W pierwszych definicjach zrównoważonego rozwoju wskazywano, że jego istotą jest dążenie do zaspokajania potrzeb obecnych pokoleń w sposób, który nie będzie stanowił zagrożenia dla potrzeb pokoleń nadchodzących (WCED, 1987). Współcześnie, ekologiczny wymiar poszerzony został o postulat długoterminowej równowagi pomiędzy zasobami natury i społeczeństwa a przyszłymi potrzebami ludzkości (Emas, 2015). Współzależność tych trzech obszarów - gospodarki, środowiska i społeczeństwa - stanowi podstawę projektowania dla zrównoważonego rozwoju.

Ceshin i Gaziulusoy (2016) wyróżniają cztery etapy rozwoju projektowania zrównoważonego. W pierwszej kolejności projektowane były produkty, których produkcja uwzględnia wymogi ekologii. Drugi etap obejmował projektowanie systemów produktów i powiązanych z nimi usług. Oznaczało to zmianę modelu konsumpcyjnego, np. z zakupu na wynajem, ograniczenie niepotrzebnej produkcji, przyjazność dla środowiska naturalnego i społecznego. Dwa ostatnie, najbardziej zaawansowane etapy projektowania dla zrównoważonego rozwoju obejmują innowacje przestrzenno-społeczne oraz techniczno-społeczne, czyli projektowanie zaawansowanych, złożonych systemów mających na celu poprawę funkcjonowania całych społeczności, instytucji, miast. Ewolucja projektowania dla zrównoważonego rozwoju oznacza także pracę w dużych, interdyscyplinarnych grupach, z uwzględnieniem szerokiej perspektywy czasowej oraz ze znacznie większym zakresem odpowiedzialności

Edukacja świadomych projektantów

Obawy spowodowane niekontrolowanym rozwojem współczesnej cywilizacji, sprawiły, że edukacja dla zrównoważonego rozwoju stała się istotnym elementem kształcenia studentów kierunków projektowych. Głównym celem działalności projektantów powinien być więc rozwój ludzkości w powiązaniu z rozwojem technologii i przemysłu a nie odwrotnie. Pierwsze programy kształcenia projektantów odnoszące się do zrównoważonego rozwoju powstały w Polsce już w latach 60-tych w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Andrzej Pawłowski, inicjator powstania Wydziału Form Przemysłowych, przedstawił program kształcenia akcentujący rolę projektantów w kształtowaniu otoczenia i jakości życia. Specyfika zawodu projektanta, który umiejscowiony został na granicy sztuki
i techniki, zakładała tworzenie nowych wartości, dodając odpowiedzialność społeczną oraz nastawienie na ciągły rozwój i dostosowanie warsztatu do aktualnych warunków rozwoju cywilizacyjnego. Uczenie technologii, warsztatu już wówczas było ważne, ale w połączeniu z rozwijaniem postaw opartych o wartości dobra społecznego.

Wytwarzając nowy obiekt, projektant powinien być świadomy, że jego praca nie kończy się na zmaterializowaniu określonej formy, lecz na zaplanowaniu jego miejsca w określonym procesie użytkowym. Pawłowski pisał: „Projektowanie jest dziedziną zajmującą się stosunkami między określoną przyczyną a pożądanym skutkiem, jest racjonalną działalnością, której wynikiem ma być konkretny efekt.”(Pawłowski, 2001, s. 21). Skutek jest zaprojektowany przez projektanta natomiast plan jest realizowany przez społeczeństwo. Dlatego możemy mówić że projektowanie jest działalnością społeczną, co nakłada na nią moralną odpowiedzialność.

Oprócz świadomości skutków, drugim ważnym elementem jest umiejętność zdiagnozowania realnych potrzeb społeczeństwa i precyzyjnego określenia problemu, wyzwania projektowego. Wiąże się to z zaspokajaniem potrzeb społecznych, jednak mądrze wybranych, a nie takich, które mają negatywne źródła np. konsumpcjonizm lub są związane z niedostatecznym rozwojem świadomości społecznej. Projektant w tym świetle jawi się jako obrońca interesu społecznego, na którym spoczywa duża odpowiedzialność. W niektórych sytuacjach - wielkich rynków, pieniędzy, interesów - projektant działający w takim duchu może wydawać się jednak Don Kichotem skazanym na porażkę. Jaka jest więc recepta, by pozostając wiernym wartościom, być skutecznym w swoim działaniu? Niewątpliwie szczególnie ważną rolę odgrywa tutaj proces kształcenia projektantów. 

Edukacja powinna opierać się na równoległym rozwoju umiejętności warsztatowych, pobudzaniu społecznie odpowiedzialnych postaw, uczeniu określonego sposobu myślenia projektowego, nastawionego na rozwiązywanie problemów a nie jedynie wytwarzanie „pięknych” obiektów. Atmosfera pracy, podejmowane tematy, metody dydaktyczne powinny tym samym być nastawione na zwiększanie aktywności intelektualnej, rozwijanie i wzmacnianie pożądanych cech osobowości studenta takich jak nonkonformizm, inwencja i aktywność twórcza, dociekliwość i bezinteresowność (por. Pawłowski, 2001, s. 70). 

Dynamika zawodu projektanta wymaga ciągłej aktualizacji programu o nowe metody pracy i warsztat. Dlatego ważne jest by wytworzyć w przyszłych projektantach orientację na ciągły rozwój, otwartość na nowe zjawiska tak, aby absolwent mógł się jak najlepiej odnaleźć w zmieniającej się rzeczywistości, zarówno jeśli chodzi sposób pracy jak i czekające go wyzwania. Projektant często przybiera rolę koordynatora, moderatora interdyscyplinarnego zespołu, który łączy pracę różnych specjalistów w spójny projekt i czuwa nad jego wdrożeniem. To powoduje konieczność kształcenia otwartości na odmienne punkty widzenia oraz umiejętności rozumienia wniosków wysuwanych przez innych ekspertów. 

Pawłowski wyróżnia dwie rozpoznawalne na rynku specjalności projektowe: technical designer – projektant, który realizuje konkretne zadanie i problem solver – projektant, który sam ustala cel w procesie projektowania, zgodnie z potrzebami społecznymi (Pawłowski, 2001, s. 168). W obliczu zachwianej równowagi pomiędzy rozwojem technologicznym i jego niekontrolowanym wpływem na rozwój społeczeństwa, można zaryzykować stwierdzenie, że potrzeba projektantów z postawą typu problem solver jest zdecydowanie większa. 

Model edukacyjny KSA w kształtowaniu odpowiedzialnego
zrównoważonego projektowania

Projektowanie w duchu zrównoważonego rozwoju, wymaga zróżnicowanej wiedzy, rozumienia procesów społecznych, ekonomicznych, gospodarczych, ale przede wszystkim kierowania się określonym zestawem wartości, które kształtując postawy projektantów, stanowią kompas wspierający podejmowane decyzje. Powstaje pytanie w jaki sposób przekształcić opisywane powyżej zagadnienia w spójny program nauczania? 

Jego podstawę może stanowić model KSA (Knowledge-Skills-Attitudes), który obejmuje tzw. trójkąt sukcesu, oparty na współwystępowaniu: wiedzy, umiejętności i postaw, co w efekcie tworzy kompetencję (competency) do realizowania zadań. Model kompetencyjny wspomaga zarówno planowanie edukacji, jak i umożliwia skuteczny monitoring jakości kształcenia. 

Wiedza to zakres informacji, które powinny zostać przyswojone, aby student był w stanie zrozumieć swoje zadania i skutecznie je rozwiązywać. W kontekście projektowania dla zrównoważonego rozwoju obejmuje to szeroki i interdyscyplinarny obszar wiedzy w zakresie wyzwań współczesnego świata o charakterze ekologicznym, ekonomicznym i społecznym. Kluczowa jest także, będąca tego wynikiem, zdolność do rozpoznawania możliwości projektowania dla zrównoważonego rozwoju, a także rozumienia jego specyfiki. Praca z wykorzystaniem case studies, kontakt z praktykami oraz pogłębione dyskusje stanowią dobry punkt wyjścia do zwiększania poziomu wiedzy studentów poprzez stymulowanie ich umiejętności krytycznego myślenia. Bez zrozumienia dlaczego zrównoważony rozwój jest kluczowym warunkiem rozwoju ludzkości trudne może okazać się wdrażanie tych rozwiązań do praktyki. Zrównoważony rozwój nie jest także możliwy bez świadomego projektowania dla zmiany zachowania ludzi. Oznacza to konieczność poszerzenia wiedzy studentów projektowania w obszarze socjologii, psychologii, czy też ekonomii behawioralnej. 

 Zwiększanie wiedzy studentów powiązane jest z kształtowaniem określonych postaw. W modelu KSA postawy odnoszą się do zinternalizowanych przekonań normatywnych, które uzasadniają zastosowanie wiedzy i umiejętności w praktyce. Istotnym elementem tego procesu jest zdefiniowanie wartości, które wspierają zrównoważony rozwój i ich integracja w nauczanie. Oznacza to nacisk na pracę z wartościami etycznymi i konieczność kształtowania w procesie edukacji pozytywnych wobec zrównoważonego rozwoju postaw. Proces edukacji jest zaledwie początkiem kształtowania postaw, dalsze indywidualne doświadczenia  studentów, a potem profesjonalistów, mogą je wzmacniać lub wygaszać. 

Umiejętności odnoszą się do praktycznej aplikacji wiedzy oraz rozwijania konkretnych zdolności w procesie treningu. Niezbędne dla zrównoważonego projektowania, powiązane są z wiedzą na temat rozwiązań i działań integrujących potrzeby ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Wiąże się to z rozwijaniem zarówno umiejętności specyficznych dla projektowania produktu lub usług, jak i umiejętności ogólnych wspomagających te procesy. Przykładami umiejętności z pierwszej grupy mogą być podstawy pracy z materiałami biodegradowalnymi i odnawialnymi, zwiększanie wiedzy na temat procesów czystej produkcji, recyklingu i upcyklingu, szacowania zarówno kosztów, jak i wpływu (impactu) na środowisko i społeczeństwo danego projektu. Równocześnie, biorąc pod uwagę, że najbardziej zaawansowane obszary projektowania dla zrównoważonego rozwoju obejmują złożone systemy społeczne, ważne są też, między innymi, umiejętności projektowania dla zmiany zachowania, obejmujące zdolność stosowania w praktyce taktyk perswazyjnych, kształtowania motywacji użytkowników, rozumienia zjawisk mody i trendów. Umiejętności ogólne, które mogą wspomagać skuteczne projektowanie są szersze i mają charakter uniwersalny. Przykładem mogą być umiejętności zdefiniowane przez brytyjskie Design Council w ramach programu Design Academy (2017), obejmujące: kompleksowe rozwiązywanie problemów, krytyczne i kreatywne myślenie, inteligencję emocjonalną, kompetencja budowania i koordynowania pracy zespołów projektowych oraz świadomość roli designu.

Relacja pomiędzy kształtowaniem programu nauczania a rozwojem zawodu projektanta jest bardzo silna. Opiera się z jednej strony na ugruntowanych postawach etycznych, z drugiej na empatyzowaniu i otwartości na zmiany otaczającej nas rzeczywistości. Dlatego edukatorzy stoją przed ciągłą koniecznością redefiniowania zawodu projektanta i jego roli w kształtowaniu współczesnego społeczeństwa, tym samym wpływając na jego rozwój.

dr Patrycja Rudnicka
Psycholog internetu, adiunkt w Uniwersytecie Śląskim, wykłada także na ASP w Katowicach oraz na studiach podyplomowych User Experience Design w Uniwersytecie SWPS. W swoich badaniach zajmuje się szeroko rozumianą relacją człowieka i technologii, w szczególności uwarunkowaniami gotowości wobec technologii, zastosowaniami IT w psychologii oraz psychologią projektowania. Współpracuje z przedstawicielami różnych dziedzin – projektantami, inżynierami, informatykami i nauczycielami, pracując zgodnie z założeniami Human-Centered Design i Value Sensitive Design 

dr Marta Więckowska
Projektantka i pracownik naukowo-dydaktyczny w Zakładzie Badań Wizualnych i Interakcji na Wydziale Projektowym ASP w Katowicach. Specjalistka w zakresie procesu komunikacji, percepcji, badań wizualnych oraz badań użyteczności. Członek zespołu Design Silesia (2010-2013). W swojej pracy projektowej i naukowej akcentuje rolę badań w procesie projektowym – jako narzędzi wspierających podejmowanie decyzji projektowych. Promuje to podejście jako nauczyciel akademicki i projektant na wystąpieniach, konferencjach w kraju i zagranicą oraz w realizowanych projektach. 

Pobierz artykuły w wersji PDF