Rola projektantów komunikacji wizualnej w procesie projektowania dla miast i ich społeczności.

W tegorocznej edycji projektu Arting organizatorzy zachęcają do pochylenia się nad szeroko rozumianym projektowaniem dla miast. Artykuł opisuje w jaki sposób projektanci komunikacji wizualnej mogą brać udział w kształtowaniu tożsamości miejsca w kontekście przestrzeni miasta, kultury miejskiej oraz w aspekcie społecznym. W powszechnej opinii funkcjonuje stereotyp, że projektanci, wprowadzając nowe elementy do miejskiego krajobrazu, wpływają przede wszystkim na jakość wizualno-estetyczną danej przestrzeni. Szerszy ogląd działalności projektowej oraz zmieniającej się roli projektanta pozwala stwierdzić, że ta profesja w znaczący sposób wpływa na zmiany społeczne i kulturowe.

Kształtowanie tożsamości miejsca jest złożonym procesem, w którym obok czynników historycznych, socjologicznych, gospodarczych czy związanych z rozwojem technologicznym, ogromną rolę odgrywają projektanci. Począwszy od aktywności urbanistów i architektów oraz decydentów, mających największy wpływ na wprowadzanie znaczących zmian w obszarze przestrzennych, funkcjonalnych i usługowych rozwiązań, szereg działań budujących wizerunek, a na dalszym etapie tożsamość miejsca, ma charakter intencjonalny, projektowy.
Projektując dla przestrzeni publicznych należy wziąć pod uwagę kwestie związane z dostępnością, funkcjonalnością, bezpieczeństwem czy estetyką, jednak określając odpowiednio cele, przez pryzmat aktualnych wyzwań społeczno-gospodarczych, projektant ma dużo szersze możliwości pozwalające mu zaproponować rozwiązania, które poza podstawowymi funkcjami będą np. wspierać integrację, aktywność intelektualną, przeciwdziałać wykluczeniu, chronić lokalne wartości i naturalne zasoby.

Działalność projektantów nie kończy się więc na dodawaniu i przekształcaniu fizycznych elementów otoczenia, ale ma także ogromny wpływ na kształtowanie aspektów niematerialnych, stanowiących ważny element w budowaniu tożsamości miejsca w warstwie społeczno-kulturowej.

Ingerowanie w tkankę miejską, nawet jeśli dotyczy tylko wąskiego wycinka miejskiego projektowania jakim jest projektowanie komunikacji wizualnej, wymaga od projektanta szczególnej postawy, przejawiającej się poczuciem społecznej odpowiedzialności, aktywnością ukierunkowaną na ulepszanie i usprawnianie otoczenia, szacunkiem dla ludzi i środowiska (1) naturalnego , ciekawością świata, otwartością oraz znajomością szeregu kontekstów i aktualnych wyzwań pozwalających na odpowiedzialne współuczestniczenie w procesie kształtowania nowej tożsamości.

Taki rodzaj wieloaspektowego podejścia do projektowania, także w kontekście miejskich wyzwań oraz przygotowanie do zmieniającej się roli projektanta jest częścią edukacji studentów katowickiej ASP. W toku dydaktycznym studenci, poza umiejętnościami warsztatowymi, pogłębiają wiedzę dotyczącą zasad projektowania zrównoważonego oraz projektowania uniwersalnego, nacisk kładziony jest także na kształtowanie odpowiedzialnych, proaktywnych postaw. Szerzej o edukacji na Wydziale Projektowym dyskretny ingerować w tkankę miejską, podkreślając unikatowe wartości architektoniczne lub przyrodnicze danego miejsca, ale mogą także poprzez bardziej oryginalne formy czy mocne akcenty kolorystyczne wnieść nową jakość do miejskiego krajobrazu, stając się nowym rozpoznawalnym punktem orientacyjnym (landmarkiem). (2)

Przykładem studenckiego projektu, obrazującego podejście pracowni, jest system informacji dla Zabytkowego Parku Pszczyńskiego autorstwa Zuzanny Sekty (il. 1). Autorka zaproponowała rozwiązanie inspirowane archiwalnymi materiałami, które poprzez użyte środki graficzne, nawiązuje do zamkowego dziedzictwa i tym samym podkreśla charakter miejsca. Zaproponowana kolorystyka wspiera czytelność komunikatów, równocześnie nie konkurując wizualnie z przestrzenią parkową. Forma nośnika jest lekka, prosta i elegancka, a dzięki dobrze dobranej wielkości i optymalnej ilości nośniki nie przysłaniają zieleni. Rozwiązanie poprzez swoją unowocześnioną formę może trafić do nowej grupy odbiorców, np. młodych osób, którzy w ten sposób chętniej zapoznają się z lokalnym dziedzictwem lub spędzą aktywnie czas w parku.

W tym rozwiązaniu projektantka z szacunkiem odnosi się do dziedzictwa kulturowego oraz środowiska naturalnego, kształtując tożsamość w sposób zrównoważony, chociaż uwspółcześnionym językiem.

Drugą znaczącą grupą komunikatów w miejskim krajobrazie są elementy oznakowania komercyjnego, czyli wszelkiego rodzaju szyldy, neony, przestrzenne nośniki identyfikacji, reklamy, citylighty czy wyświetlacze statyczne i dynamiczne. Ich nadrzędną funkcją nie jest czysta informacja, jak w poprzednich projektach, lecz zmiana postawy odbiorcy, mająca zazwyczaj na celu zachęcenie do różnych form konsumpcji, rzadziej innych aktywności. Przy projektowaniu tego typu komunikatów ważnym staje się oddziaływanie na emocje przechodniów, mieszkańców i turystów, wyróżnienie i identyfikacja miejsca, stąd też tak wiele z nich epatuje agresywną kolorystyką lub silnymi kontrastami.

Nośniki identyfikacji, choć bywają mniej trwałe i zmienne, także silny sposób determinują postrzeganie danego fragmentu miasta. Nieograniczone możliwościami produkcji sprawiają, że w wielu miejscach na świecie pojawiają się dokładnie te same nośniki, z tych samych materiałów, deprecjonując unikatowy charakter miejsca i niszcząc lokalne wartości. Natomiast brak zasad odnośnie do stosowania elementów identyfikacji i reklamy przyczynia się niejednokrotnie do tworzenia chaosu wizualnego i nie sprzyja budowaniu pożądanego wizerunku miejsca.

Kontrpropozycją dla tego typu podejścia są zajęcia w Pracowni Projektowania dla Tożsamości, w której podejmowane są działania mające na celu uzmysłowienie studentom potencjału tkwiącego w rodzimej kulturze, a jej przejawy traktuje się często jako inspirację dla projektów nośników tożsamości wizualnej wydarzeń czy akcji społecznych, odbywających się w miejskich przestrzeniach. Celem kształcenia jest przekazanie wiedzy jak za pomocą współczesnego języka wizualnego komunikować treści i wartości rozpoznane w procesie odkrywania tożsamości danego miejsca w kontekście społecznym, kulturowych i przestrzennym (il. 2, 3). W programie nauczania podkreślane są także aspekty projektowania zrównoważonego: szacunek dla lokalnych społeczności i środowiska.

Jednym z ćwiczeń, w którym studenci wykorzystali zasoby lokalnego dziedzictwa jako punkt wyjścia do zaprojektowania nośników identyfikacji, był projekt szyldów i elementów przestrzennych inspirowanych detalami i architekturą ulicy 11 Listopada w Bielsku-Białej (il. na stronie tytułowej artykułu). Zaprezentowane władzom miasta rozwiązania zostały odebrane jako eleganckie, oszczędne, zaprojektowane z szacunkiem dla miejsca, czyli w opozycji do większości aktualnych nośników. Nawet proste elementy identyfikacji mogą, poza swoją podstawową funkcją, wzmacniać poczucie przywiązania do danego miejsca lub stanowić impuls do innych aktywności.

Przykładem takiego działania był projekt zrealizowany przez grupę studentek: K. Pilarczyk, M. Giertugę, M. Milej, J. Piwowarską, M. Ficę oraz W. Karską przestrzennego nośnika dla Fabryki Pełnej Życia, podmiotu odpowiedzialnego za rewitalizację centrum Dąbrowy Górniczej. Informacja o prowadzonych inicjatywach została uzupełniona o treści edukacyjne dotyczące flory i fauny miasta i przyjęła formę mini-ogrodu, stając się miejscem spotkań mieszkańców (il. 5, 6). Projektantki patrząc szerzej na zagadnienie i dobrze rozpoznając możliwości, wykorzystały swoje działanie jako pretekst do edukacji i wzmacniania więzi społeczności lokalnej.

Trzecią grupą komunikatów jest część nośników pojawiających się tymczasowo w mieście i mających charakter akcyjny. Są to plakaty, transparenty, oznakowania obiektów, przestrzenne nośniki identyfikacji. Takie komunikaty towarzyszą różnym wydarzeniom w miastach, festiwalom, wystawom plenerowym, ale także akcjom
społecznym, protestom.

W tego typu projektach mniej ważny staje się aspekt dopasowania do przestrzeni, a rola projektanta przenosi się bardziej w sferę projektowania doświadczeń aniżeli kształtowania otoczenia. Wyzwaniem dla projektanta, ale i organizatora staje się kwestia zrównoważonej produkcji materiałów, w której uwzględnia się wykorzystanie tanich materiałów, szablonów, materiałów pochodzących z/nadających się do recyklingu lub wytworzenie elementów do wykorzystania w kolejnej edycji wydarzenia, dzięki czemu redukuje się ilość powstałych przy produkcji śmieci, a gadżety zastępuje się użytecznymi i trwałymi przedmiotami.
W tym aspekcie zmienia się także rola projektanta, który staje się edukatorem odpowiedzialnym za kształtowanie świadomych postaw zarówno u projektantów, jak i odbiorców oraz koordynację jak najbardziej zrównoważonych procesów.(3)

Pracownia Projektowania dla Tożsamości często współpracuje z przedstawicielami samorządów stawiając sobie za cel zaprezentowanie możliwości związanych z wykorzystaniem podejścia projektowego w działaniach dla społeczności miejskich.

Tematem realizowanym we współpracy z przedstawicielami miasta Bielsko-Biała i Fundacji Arting był scenariusz wydarzeń, które zwróciłyby uwagę mieszkańców na ulicę 11 Listopada w Bielsku-Białej. Koncepcja festiwalu Blask Bajek odwoływała się do dziedzictwa kulturowego miasta, wskrzeszając na elewacjach budynków (za pomocą cieni) bohaterów kreskówek bielskiego studia filmowego. Autorzy projektu – Natalia Lach i Michał Pasierb w umiejętny sposób wykorzystali nową technologię do angażowania młodych odbiorców, dyskretnie interweniując
w tkankę miejską (il. 7, 8). Alternatywnym rozwiązaniem, również czerpiącym z tradycji miasta, tym razem włókienniczych, był projekt stoiska wystawienniczego dla wydarzenia Bielski Bazar, w którym autorka Elwira Schabikowska zaproponowała mechanizm rozkładania stoiska inspirowany tradycyjną niciarką (il. 9, 10).

Punktem wyjścia w obu projektach było umiejętne odczytywanie wartości charakterystycznych dla danej społeczności i miejsca, znalezienie adekwatnego języka, formy, materiału, dźwięku do zakomunikowania wybranych treści odbiorcom oraz dostosowanie projektów do konkretnej przestrzeni.

Projektowanie dla miasta to przede wszystkim projektowanie dla mieszkańców i jego społeczności. W ostatnich latach zdecydowanie zmieniają się procesy tworzenia i zarządzania przestrzenią publiczną. Coraz więcej działań ma charakter wspólnotowy i oddolny, a szczególną rolę odgrywa partycypacja.

Miejscem, w którym przyszli projektanci uczą się jak koordynować złożone procesy, w których biorą udział różne grupy interesariuszy, wykorzystując do tego narzędzia komunikacji wizualnej jest Pracownia Projektowania Społecznego. Działania pracowni są ukierunkowane na uwrażliwienie studentów na potrzeby różnych grup społecznych, w tym osób wykluczonych lub z dysfunkcjami oraz pojawiające się nowe wyzwania otaczającej nas rzeczywistości. Powstające w pracowni projekty skupiają się przede wszystkim na wprowadzaniu innowacji społecznych oraz usług podnoszących jakość życia.

 Przykładem działania powstałego jako praca dyplomowa był projekt narzędzi wspomagających terapię zajęciową seniorów autorstwa Julianny Zych. Projektantka dostrzegła potrzebę stworzenia miejsca do zajęć terapeutycznych na świeżym powietrzu dedykowanego seniorom. Rola projektantki w tym projekcie
polegała na zaproponowaniu aktywności, które zachęciłyby odbiorców do podejmowania nowych działań, zaprojektowaniu materiałów niezbędnych do ich przeprowadzenia oraz przestrzeni, w której miałyby się odbywać, a także skoordynowanie całego procesu. Projekt został wdrożony w formie ogrodu społecznego w centrum Dąbrowy Górniczej. W ten sposób lokalna społeczność zyskała miejsce, z którym mogła się identyfikować i które pozwalało na aktywny wypoczynek (il. 11).

Projekty z obszaru komunikacji wizualnej, choć wydają się wycinkiem w złożonym procesie kształtowania środowiska miejskiego, mogą w znaczący sposób wpływać na jakość życia jego mieszkańców. Projektanci ze swoimi unikalnymi umiejętnościami wizualizowania treści, empatią i wrażliwością są ważnym elementem interdyscyplinarnych zespołów projektujących dla miast, a dzięki swoim działaniom potrafią zbliżać ludzi, wspierać wspólnotowość i integrację różnych grup etnicznych, społecznych czy przeciwdziałać wykluczeniu. W tym kontekście zawód projektanta ma przede wszystkim wymiar społeczny.

1) Wartości te są zaczerpnięte z programu nauczania Andrzeja Pawłowskiego (1925-1986), por. Pawłowski, A. (2001). Inicjacje. Kraków: ASP Kraków.
2) por. Lynch, K. (2011). Obraz miasta Kraków: Wydawnictwo Archivolta Michał Stępień.
3 por. Manzini, E. (2015), Design, When Everybody Designs: An Introduction to Design for Social Innovation. MIT Press.

dr Anna Pohl
– Projektantka, kierowniczka Katedry Projektowania Komunikacji Wizualnej ASP w Katowicach. Prowadzi Pracownię Projektowania dla Tożsamości. Autorka projektów z zakresu identyfikacji wizualnej, systemów informacji wizualnej oraz
aranżacji wystaw. W pracy badawczej podejmuje tematykę kształtowania tożsamości miejsca w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem partycypacji społecznej. Od 2015 roku współkuratorka międzynarodowej konferencji projektowej AGRAFA, organizowanej przez Wydział Projektowy ASP w Katowicach.