Czy design może zmienić oblicze wełny?

Wełna jest materiałem głęboko zakorzenionym w polskiej kulturze.Jeszcze w pierwszej połowie XX w. na masową skalę produkowano wełniane wyroby w dwóch głównych ośrodkach włókienniczych w Polsce – w Bielsku-Białej oraz Łodzi. Wełna „żyła” dzięki rękodziełu ludowemu. Kilimy, stroje ludowe, dywany, kapelusze były materiałem eksportowym Cepelii. Prezentowane i sprzedawane w ekskluzywnych butikach Spółdzielni, w tym przy słynnej 5th Av. w Nowym Jorku, cieszyły się dużą popularnością i były elementem kreowania wizerunku Polski zagranicą

Dziś wielka popularność wełny wydaje się miniona. Nie ma już wielkich przędzalni, a surowiec pozyskiwany przez pasterzy jest najczęściej palony i traktowany jako odpad. Globalizacja, gospodarka wolnorynkowa, czyli m.in. napływ tanich materiałów z Chin zabiły polski przemysł włókienniczy. Zamknięto zakłady, takie jak Wega czy Bielska Dzianina.

W trakcie konferencji poświęconych projektowaniu coraz częściej jest przywoływany Victor Papanek, który już w latach 60. XX w. zwracał uwagę na to, że: „Istnieją co prawda dziedziny działalności bardziej szkodliwe niż wzornictwo przemysłowe, ale jest ich bardzo niewiele (...)”.

Jednak nawiązania do Papanka nie przekładają się na czyny. Brak zainteresowania rodzimych producentów i projektantów naturalnymi lokalnymi zasobami, w tym tak szlachetnym materiałem jakim jest wełna, może tym bardziej dziwić, że oczy konsumentów są coraz częściej zwrócone w stronę produktów naturalnych i produkowanych lokalnie. Wiele mówi się, o zrównoważonym projektowaniu i wytwarzaniu – zarówno w kontekście mody, architektury, jak i wzornictwa. Coraz więcej firm szuka rozwiązań bardziej ekologicznych. Na targach poświęconych designowi prezentuje się projekty wytwarzane z naturalnych materiałów. W trakcie jednego z najważniejszych festiwali poświęconych projektowaniu – Dutch Design Week w Eindhoven, wiele innowacyjnych projektów podejmowało tematy związane z wykorzystaniem wełny. Jedną z propozycji prezentowanych na wystawach minionej edycji był projekt, który zwracał uwagę na tradycyjny sposób konserwacji wełny przy pomocy skrobi ziemniaczanej . Autorka – Caterina TIoli zachęcała do stosowania tej tradycyjnej metody aby uzyskać „bardziej bezpośredni kontakt z surowym pięknem wełny”.

Australijska marka Woolmark od dziesięcioleci opiera swoją działalność na wykorzystaniu wełny, a poprzez eksperymenty z nowymi technologiami, wprowadza ten tradycyjny materiał w XXI w. W ich laboratoriach zostały opracowane bezszwowe tkaniny, wykorzystywane do produkcji strojów do uprawiania jogi.

Innym z przykładów jest innowacyjna tkanina denim , która jest utkana z połączonych włókien bawełny i wełny. Dzięki temu materiał przejmuje najlepsze właściwości obu surowców, np. świetną przewiewność i chłonność. Duże koncerny, takie jak Nike czy Adidas szukają rozwiązań, dzięki którym ich produkty będą bardziej ekologiczne. Adidas aby zwiększyć komfort biegających, zrealizował projekt ultralekkich butów, których cholewa składa się z włókien wełnianych.

Dzięki nowym możliwościom – druku 3D czy wytwarzaniu kompozytów z biopolimerów wełna może być materiałem, który idealnie wpisuje się w ideę zrównoważonego rozwoju i cyrkularnego obiegu. Przykładem może materiał Solidwool , który został opracowany przez jednego z brytyjskich projektantów. Z materiału powstają akcesoria, meble i elementy wystroju wnętrz.

To tylko kilka dowodów na to, że wełna może ponownie zająć ważne miejsce w codziennym życiu – znajdując zastosowanie zarówno w przemyśle tekstylnym, jak i we wzornictwie. Dzięki nowym możliwościom, jakie niesie ze sobą technologia, wełna nie musi kojarzyć się jedynie z czymś tradycyjnym i starodawnym. Projektanci i architekci stale szukając innowacyjnych, naturalnych rozwiązań powinni zacząć wykorzystywać naturalne materiały, takie jak wełna. Dzięki temu mogą tworzyć rozwiązania zgodne z ideą zrównoważonego rozwoju. Powinniśmy docenić doświadczenia poprzednich pokoleń – rzemieślników, którzy świetnie znają się na swoim fachu, potrafili wykorzystywać naturalne materiały, nieszkodliwe dla środowiska. Autor wielkiego sukcesu Cepelii – Tadeusz Więckowski, zwracał w swoich publikacjach uwagę na to, że wspólna praca interdyscyplinarnych zespołów – łączenie doświadczeń rzemieślników, kreatywność projektantów i wiedza etnologów to modelowy przepis na innowacyjne wzornictwo. Oczywiście idee głoszone w latach 80. XX w.należy dostosować do dzisiejszych realiów, a cytując samego Więckowskiego:

“Trzeba działać rozsądnie w sytuacji, która jest. Skoro nie można zmienić rzeczywistości. trzeba się do niej przystosować, ocalając zarazem to, co ważne w dorobku przeszłości”

Mając świadomość dzisiejszych wyzwań jakie stoją przed projektantami wzornictwa, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach stara się stale modernizować swój program dydaktyczny. Zrównoważone projektowanie, dbanie o siebie i innych to kluczowe idee, które przyświecają dydaktykom w trakcie nauczania przyszłych projektantów. Nowy program nauczania Inclusive Design: Health and Social Well-Being przygotowuje przyszłych projektantów do wyzwań projektowych w obszarach związanych z podnoszeniem jakości życia i troską o zdrowie odbiorców poprzez włączanie ich w proces projektowy w różnych dyscyplinach projektowych: od usług czy aplikacji, poprzez projektowanie sprzętów medycznych, do współtworzenia miejsc lub wydarzeń wzmacnianie więzi lokalnych społeczności .

Materiały i konteksty to przedmiot, który ma wspomóc proces dydaktyczny w duchu zrównoważonego rozwoju. Głównym celem jest uświadomienie młodym projektantom jak duży wpływ ma wytwarzanie nowych produktów na środowisko oraz jak dzięki świadomej postawie mogą kreować rzeczywistość w odpowiedzialny sposób. Ważne jest unaocznienie zagrożeń jakie niesie za sobą konsumpcjonizm i bezrefleksyjne wytwarzanie nowych przedmiotów. Ponadto, program ma sprawić, że studenci dostrzegą wartość w lokalnej tradycji i kulturze poprzez przywołanie tradycyjnych technik rzemieślniczych. W trakcie zajęć studenci eksperymentują z naturalnymi materiałami, pozyskiwanymi lokalnie,
wykorzystując wiedzę zdobytą w trakcie warsztatów i wykładów z rzemieślnikami, którzy są specjalistami w obróbce danego materiału. Młodzi projektanci mają możliwość samodzielnego wykonania pracy. Dzięki temu mają dostrzec wartość w owocach ludzkich rąk, które nie są wytwarzane na masową skalę. Przedmiot „Materiały i konteksty” to nie tylko poszerzenie wiedzy na temat lokalnego dziedzictwa, ale także próba redefiniowania znaczenia i wykorzystania rzemiosła.

Pierwszym materiałem, z którym studenci mieli okazję pracować w ramach przedmiotu Materiały i konteksty była wełna. Wieloletni propagator kultury pasterskiej Józef Michałek wprowadził studentów świat wełny oraz historię pasterstwa. Studenci dostrzegli ekologiczne właściwości materiału. Szukali nowych możliwości wykorzystania tego szlachetnego surowca. W trakcie zajęć eksperymentowali z jego strukturą, właściwościami fizycznymi oraz cechami wizualnymi. Prace, które powstały były próbą zinterpretowania na nowo zapomnianych techniki rzemieślniczych. Wszystko po to aby wskrzesić zapomniany potencjał surowca.

Zero waste
Projekt powstał z połączenia wełny owczej oraz młóta browarnianego. Efektem jest wyjątkowy materiał. Oba składniki zostały połączone w oparciu o metodę wytwarzania papieru czerpanego. Włókna wełny tworzą wiązania wewnętrzne, zapewniają elastyczność i odporność na rozrywanie. Młóto natomiast, stanowi spoiwo i naturalny klej. Nadaje materiałowi charakterystyczną, ziarnistą strukturę. Uzyskane arkusze tworzywa są w pełni organiczne i biodegradowalne. Łatwo przyjmują naturalne pigmenty, dzięki czemu można uzyskać arkusze o różnym zabarwieniu.
Autorka: Magdalena Nedyńska

Łąka
Projekt Łąka to ukłon w kierunku ludowych wartości Beskidu Śląskiego oraz tamtejszych łąki hal, na których wypasa się owce. Materiał ma przypomnieć o zatraconych wartościach i potrzebach pasterstwa. Został pozyskany poprzez spilśnianie w tradycyjny sposób warstw wełny z dodatkami suszonych kwiatów i traw. Wytworzona w ten sposób struktura wewnętrzna tkaniny posiada różnorodną fakturę, zapach oraz naturalną barwę.
Autorka: Sonia Łuszczyńska.

Nowe życie filcu
Założeniem projektu było ponowne wykorzystanie filcu stosowanego do produkcji ubrań. W procesie wytwarzania odzieży niewykorzystane ścinki naturalnego materiału są wyrzucane. Ponieważ naderwane włókna nie nadają się do ponownego wykorzystania, jednym z założeń była całkowita dekonstrukcja pierwotnej struktury. Celem projektu jest zatem nadanie materiałowi drugiego życia i wytworzenie nowej jakości na bazie starego. W połączeniu z naturalnym spoiwem jakim jest skrobia ziemniaczana powstał twardy materiał o różnorodnej barwie narzuconej i strukturze.
Autorka: Magdalena Szumigaj

Powyżej prezentowane projekty to kilka przykładów innowacyjnego myślenia studentów wzornictwa. Wybrane pomysły zostały zaprezentowane w trakcie festiwalu designu Łódź Design Festival w 2019 r. Koncepty stworzone przez studentów poddane dalszej pracy w laboratoriach – po zbadaniu dokładnych właściwości próbek oraz dalszych testów miałyby szansę na stanie się innowacyjną propozycją dla producentów poszukujących odpowiedzialnych rozwiązań we wzornictwie. Wierzę, że te pierwsze próby to początek pracy nad znalezieniem zastosowania dla rodzimych surowców, takich jak wełna, a wspólna praca ze specjalistami z wielu dziedzin pozwoli na ocalenie lokalnego dziedzictwa, ale także na wdrożenie innowacyjnych rozwiązań.

Katarzyna Pełka-Bura - absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach na kierunku wzornictwo (2008 – dyplom z wyróżnieniem). W firmie Wzorro Design zajmuje się projektowaniem i koordynacją projektów. Jest kuratorką i koordynatorką wystaw związanych z designem, m.in. siedmiu edycji cyklu „Design w przestrzeni publicznej” oraz „Materiałowy BOOM”. Na ASP w Katowicach prowadziła w latach 2011-2014 konwersatorium o zarządzaniu designem. Od 2019 roku prowadzi zajęcia na ASP w pracowni Projektowania dla Tożsamości oraz w ramach przedmiotu Materiały i konteksty.